Monumentalnost Gazi Husrev-begove džamije naspram drugih objekata osmanskodobne Bosne i Hercegovine čini se da je bila glavnim razlogom zbog kojeg se dugo pretpostavljalo da je ona projekat Mimara Sinana. Dilemu je u domaćoj literaturi otklonio Husref Redžić 1960. godine u tekstu “Ko je graditelj Gazi Husrev-begove džamije u Sarajevu“, dok je u inostranoj naučnoj javnosti ovo pitanje bilo riješeno nekoliko decenija prije.
Laički kazano, očigledan argument koji odbacuje mogućnost Mimara Sinana kao arhitektu jeste Husrevijja kompleks u Alepu (oko 1548. godine), kojeg je projektirao Sinan s očiglednim inženjerskim kvalitetama, ali ne i umjetničkim. Husrevijja kompleks u Alepu bio je Sinanov početnički rad, nastao 17 godina nakon Gazi Husrev-begove džamije u Sarajevu. Kompleksni jezik Gazi Husrev‑begovog zdanja u Sarajevu daleko je ispred Sinanovog djela u Alepu. Takođe, između stotina dokumenata i nacrta pripisanih Mimaru Sinanu, Gazi Husrev-begova džamija nigdje se ne spominje.
Ako to nije Mimar Sinan, ko je onda arhitekt Gazi Husrev-begove džamije? Arhitektu bez ikakve sumnje treba tražiti u sultanskoj arhitektonskoj radionici, jer kompleksnost objekta odaje pečat maestra s iskustvom. Složeni tlocrt džamije, s kupolom i polukupolom iznad molitvenog prostora, tetimama i kupolama iznad njih, zorno svjedoči prisustvo sultanskog arhitekte.
Niti jedna džamija u Bosni i Hercegovini nema ovakav tlocrt. Arhitektonski stil džamije odgovara ranocarigradskom stilu, onom koji je prethodio klasičnom osmanskom razdoblju predvođenom Mimarom Sinanom. Na mjestu prvog arhitekte sultanskog ateljea od 1525. do 1538. godine, odnosno do imenovanja Mimara Sinana, tu poziciju zauzimao je Adžem Esir Ali. Svojom slavom, Mimar Sinan zasjenio je svog prethodnika, znamenitog osmanskog arhitektu.
Posljednjih nekoliko decenija nastojalo se objelodaniti lik i djelo ovog sultanskog arhitekte, o čijem se djelovanju ranije nije mnogo znalo. Pod imenom Adžem Esir Ali krije se Perzijanac Aladdin Ali-beg bin Abd al-Kerim, kojeg je sultan Selim zarobio u bitkama protiv Safavida 1514. godine. U dvorskim dokumentima pojavljuje se pod imenom Mimar Adžem Esir Ali, nekada samo Mimar Ali. Dodaci ličnom imenu Ali jesu Adžem i Esir, gdje Adžem znači da je stranac, odnosno Perzijanac, a Esir da je zarobljenik.
Hussein Arslan u knjizi XVI yüzyılda Osmanlı Yönetim, Nüfus, Iskan, Göç ve Sürgün (Menadžment, stanovništvo, stanovanje, migracija i egzil u osmanskom društvu 16. stoljeća) objelodanio je, između ostalog, i dokument iz osmanske arhive koji baca više svjetla na ličnost Mimar Alija.
Dokument je datiran između 23. marta i 12. aprila 1515. godine, a sadrži listu perzijskih zarobljenika iz Tabriza. U ovom dokumentu ime Mimar Alija navodi se kao “Ustadların naziri Hoca Pir Ali (Predvodnik majstora Hodža Pir Ali)”. Titula pod kojom je zaveden Mimar Ali – Predvodnik majstora Hodža Pir – govori da je u Safavidskoj državi bio visoko cijenjen.
Od objekata za koje se zasigurno zna da su njegovo djelo ubrajaju se dvije džamije u Istanbulu, odnosno džamija sultana Selima I iz 1522. godine i džamija Mimara Adžema iz 1523. godine. Prema stilskim odrednicama, u njegov stvaralački opus pridružuju mu se i druga ostvarenja, poput Gazi Husrev-begovog kompleksa u Sarajevu (džamija, hanikah, medresa).
Kada se uzme u obzir historijski kontekst, ličnost Gazi Husrev-bega, zavidne arhitektonske odlike Gazi Husrev-begove džamije, jedino ime koje se nazire iza ovog projekta – u čemu su saglasni svi historičari arhitekture – jeste ime Mimar Adžem Esir Alija. Ovaj velikan je preminuo 1539. godine.
Autor teksta: dr. Haris Dervišević
