Smatra se da je historija Irana na osnovu istraživanja arheoloških nalaza, ostataka grnčarije, kipova i natpisa u stijenama, započeta prije 4.000 godina, dok historija Irana kao državne cjeline seže u period VIII odnosno IX vijeka p.n.e.
Negdje je u to vreme, arijsko pleme iz Međena, prema Herodotu i Krozajsu, u zapadnom Iranu utemeljilo centralnu vlast koju je 550. godine p.n.e. svrgnuo ahamenidski vladar Kir. Međanska vlast pokrivala je matično područje, Persis i dijelove Mezopotamije. Iz tog vremena potiče kamena ploča koja se neko vreme čuvala, da bi kasnije bila uništena.
U vrijeme kralja Darija (521 – 485 p.n.e.), najmoćnijeg vladara Ahamenida, kada je ova dinastija bila na vrhuncu svoje moći, Iranci su imali službeni jezik, pismo i bogatu tradiciju. Po njegovom naređenju na planini Bisutun postavljena je velika kamena ploča sa natpisima, koja osim opšteg historijskog ima i kulturni značaj. Ona predstavlja najstariji i najdetaljniji tekst napisan na drevnom perzijskom jeziku.
Ahamenidska dinastija je nestala 330. godine p.n.e. kada je Aleksandar Makedonski u svom naletu opljačkao i spalio njenu prijestonicu Perzepolis i ubio Darija III. Od tada pa do 250. godine p.n.e. Iranom su vladali Grci, potomci Aleksandrovog generala Selekusa, koji je poslije njegove smrti osnovao novu dinastiju. Tačku na grčku vladavinu Iranom stavio je Arašk, koji je u Horasanu osnovao partsku dinastiju, postepeno istjerao Grke iz Irana i vladao do 226. p.n.e. Partska kraljevina se u zenitu svoje moći prostirala od Hindu Kuša i Pendžaba na istoku, od Kaspijskog jezera skoro do Kavkaza na sjeveru, Omanskog zaljeva i Perzijskog zaljeva na jugu, i Eufrata na zapadu. Partska vlast je bila inficirana grčkom kulturom i imala je karakteristike feudalizma. 224. godine p.n.e. posljednjeg partskog kralja ubio je Ardešir Babakan, osnivač sasanidske dinastije. On je uspio da porazi mnoge već formirane lokalne uprave i učvrsti moćnu, centralnu vlast.
Poslije Ardeširove smrti 241. godine, na prijesto je došao njegov sin Šahpur I. U toku sljedećih 40 godina sedmorica njegovih nasljednika su vladali Iranom. Sasanidska dinastija je nestala 652. godine kada je poražena od muslimansko-arapskih osvajača. Glavni uzrok njenog poraza bila je široko rasprostranjena anarhija i opšta korupcija u vlasti.
Pojava islama i arapska dominacija
Arapi su osvojili Ktesifon 637. godine nanijevši težak poraz Irancima u bici kod Nahavanda 642. godine. Ovo je označilo kraj posljednje iranske dinastije. Arapski osvajači su protkali strukturu iranske civilizacije kao niko ni prije a ni poslije njih. Iran je dobio novu religiju i pismo; to je duboko uticalo na iranski jezik i umjetnost. Ipak, ona nije potpuno uništena niti apsorbovana; ono što je bilo domaće i urođeno iranskom karakteru i običajima, sada se pojavilo u novoj i kompleksnijoj formi.
Safavidska dinastija označila je kraj arapske dominacije u Iranu. Safavidi su se prvi javno pobunili protiv abasidskih halifa i osnovali prvu muslimansku iransku vlast u Iranu. Poslije poraza safavidskog princa Amr ibn al Lajta 900. godine Samanidi su pripojili neke teritorije koje su nekad pripadale Taheridima i Safavidima. Njihova vlast trajala je ukupno 125 godina. Poslije njih, neiranska plemena osnovala su svoje dinastije Seldžuka i Gaznavaida.
Godine 962. Alptigin je proglasio svoju nezavisnost od samanidskog princa Nasra u gradu Gazni. Njegovi nasljednici su raširili svoje posjede. Najčuveniji vladar iz ove kuće, Mahmud Gaznavid, poznat je po svojim teritorijalnim osvajanjima i vodio je vojne pohode protiv Indije. Poslije njegove smrti, godine 1030, počela je dekadencija. Seldžučka dinastija osnovana je pošto je jedno od turkmenskih plemena, poznato pod imenom Seldžuk, krenulo u širenje svoje teritorijalne i političke moći, i na čelu sa Togrul Begom porazilo sultana Masuda, nasljednika Mahmudovog. On je nastavio sa osvajanjima i neprekidno pripajajući svojoj kraljevini nove teritorije, kao što su Gorgan, Tabaristan i Harazm sve do Male Azije. Umro je 1038. godine, a na mjestu kralja naslijedio ga je njegov nećak Alp Arslan (1063 – 1073). On je izvršio nova osvajanja i povećao razmjere seldžučke kraljevine na nivo dinastije Sasanida. U tom periodu, hadži Nizam el-Mulk, mudri vezir Malika Šaha, znatno je doprinio razvoju nauke i kulture u zemljama Seldžuka.
Dalje su se smjenjivale neke manje važne dinastije kao što su harazmijska, ilhanska i timuridska. Onda je Šah Ismail udario temelje Safavidskoj dinastiji. On se 1501. godine krunisao u tek osvojenom gradu Tabrizu. Poslije njegove smrti 1524. godine naslijedio ga je njegov sin Tahmasb I (1524 – 1576), kada su zemljom zavladali borba za vlast i nemiri. Sljedeći kraljevi bili su Ismail II Muhammed Hodabande, koji je 1587. godine abdicirao u korist svog sina Abasa Mirze. Novi kralj je smirio nemire koji su izbili poslije smrti Šaha Tahmasba, i udario temiranskog nacionalnog jedinstva. Na taj način uglačan je put za kulturni, društveni i ekonomski preobražaj Irana.
Šah Abas preselio je svoju prijestonicu iz Gazvina u Esfahan koji je zatim postao divan i bogat grad. Poslije njegove smrti 1629. godine počela je dekadencija safavidske dinastije. Padu Safavida doprinijeli su raširena gramzivost i korupcija državnih činovnika. Njih su bez problema porazili Afganci pod komandom Mahmuda Afganca.
Nedugo poslije toga, Nader Šah poveo je ustanak protiv Afganaca i uklonio ih sa vlasti, i to je period ponovnog uspostavljanja narodnog jedinstva. Dinastiju Nader Šaha zbacio je Karim Kan Zand poznat pod imenom “Vakil”, koji je za prijestono mjesto svoje vlasti odabrao Širaz, i ukrasio ga mnogim lijepim građevinama, koji je ubrzo postao stjecište pjesnika. Njegova vladavina nije potrajala, i on je morao da preda vlast Aga Muhammed Kanu, osnivaču Gađar dinastije. Njihova vladavina poklapa se sa pojavom industrijske revolucije na Zapadu. Aga Muhammed proglasio se za kralja 1787. godine na kraju uspješne kampanje protiv Rusije. On je prenio kraljevski prijesto u Teheran. Najbrutalniji i najomraženiji iranski monarh, Aga Muhammed ipak je uspio da otkloni anarhiju iz zemlje. Poslije njegovog ubistva izmijenjali su se njegovi nasljednici Fat Ali Šah (1798 – 1834), Muhammed Šah (1834 – 1848), Nasiruddin Šah (1848 – 96), Muzaferuddin Šah (1896 – 1907) i Ahmed Šah (1909 – 1925).
Za vreme vladavine Nasiruddin Šaha prostrani delovi sadašnjeg Avganistana i Pakistana odcepljeni su od Irana.
I u severozapadnim oblastima, velika prostranstva oduzeta su kraljevini i stavljena pod rusku dominaciju. Prodor zapadne kulture i kraljeva putovanja u Evropu, izvršili su veliki uticaj na Iran. Zahvaljujući velikom razvoju štampe došlo je do velikih promena u oblasti kulture, a jedna od posledica toga bila je i masovna pobuna protiv duvanskih koncesija koje je Nasiruddin Šah dao evropskim kolonijalistima. Pobuna je završena velikom pobedom naroda.
Nasiruddina Šaha ubile su kasnije pristalice Sejjida Džemaluddina Asad Abadija. Sljedeći kralj poslije Nasiruddin Šaha bio je njegov sin Muzaferuddin Šah, koji je došao na prijesto kada je imao četrdeset godina. Pošto je do tada vodio frivolan i lak život, zaokupljen zadovoljstvima i razonodama, nije bio u stanju da upravlja poslovima zemlje.
Ustavotvorna revolucija
Za vrijeme vladavine Muzaferuddin Šaha počela je ustavotvorna revolucija kao logičan nastavak duhanske pobune. Ta pobuna dovela je do priznavanja i uspostavljanja sistema ustavne monarhije a kraljev dekret u tom smislu obnadorovan je 1906. godine. Zatim je, iste godine, zakonodavno tijelo (medžlis) kodifikovalo Ustav. Nekoliko dana po potpisivanju Ustava, Muzaferuddin Šah je umro, a njegov sin Muhammed Ali Šah (1907 – 1909) proglašen je za novog kralja. Novi suveren, koji je dok je još bio prijestolonasljednik, potpisao i prihvatio ustavni zakon, nije gubio vrijeme da ispolji svoje protivljenje novom sistemu. Naredio je Liakovu, ruskom komandantu kozačke brigade, da otvori artiljerijsku vatru na Medžlis (Parlament). Tako je počela hajka na borce za slobodu. Da bi uništili korijene korupcije, borci za slobodu iz Gilana, Isfahana i Tabriza krenuli su da osvoje Teheran.
Jula 1909, Teheran su osvojili borci za Ustav. Muhammed Ali Šah je skinut sa prijestolja a njegov 12-godišnji sin Ahmad Šah izabran je za novog kralja, koji je, kada je je postao punoljetan preuzeo upravljanje poslovima i krunisao se 1914. godine. Na početku vladavine Ahmada Šaha izbio je Prvi svjetski rat. Njegovi napori da iz Irana protjera britanske i ruske trupe koje su tu bile od zaključenja ugovora iz 1907. i 1915. godine, po kojima je trebalo da dođe do podjele Irana na sve interesne sfere, bili su uzaludni. Pred kraj vladavine Ahmada Šaha došlo je do više pobuna i ustanaka u zemlji, koji su bili neuspješni zbog neorganizovanosti i neusaglašenosti.
Dinastija Pahlavi
Februara 1921, Reza Kan, komandant perzijske kozačke brigade u Gazvinu, poveo je vojsku na Teheran i zahvaljujući dobro pripremljenim planovima zauzeo prijestonicu. Uz podršku disciplinovane i jedinstvene armije i britansku pomoć, Reza Kan je uspio da porazi sve svoje protivnike i suparnike i tako pripremi teren za sopstvenu vlast i vladavinu. Reza Kan je krunisan 1926. godine. Tvrdeći da je protivnik imperijalizma, pridobio je podršku intelektualaca, uleme i naroda. Istovremeno, polako otkrivajući svoju pravu prirodu, jačao je svoju opoziciju protiv islamskih i kulturnih tradicija. Godine 1935. zabranio je ženama da nose zar. To je izazvalo snažan otpor naroda a u Mešhedu je održan ogroman skup protiv ove zabrane. Ulema (duhovne vođe) oštro su kritikovale ovakvu politiku Reza Kana. To je izazvalo veliki pokolj, koje su oružane snage izvršile u džamiji Goraršad.
Za vrijeme 16 godina provedenih na vlasti, Reza Kan je uveo mnogobrojne mjere kako bi iranskom društvu utisnuo pečat zapadnjačkog karaktera, služeći se pri tome diktatorskim metodama. Reza Kan je abdicirao u korist svog sina Muhammeda Reze Pahlavija. Zbog opšte slabosti i raspadanja podjarmljivačkog administrativnog aparata upravnog tijela i vojske, Muhammed Reza Pahlavi nije bio u stanju da nastavi da vlada istom gvozdenom rukom po uzoru na diktatorsku vlast svog oca. Tako je poslije dvadest godina podjarmljenosti zavladao period relativne slobode. U toj atmosferi, odvijale su se različite političke aktivnosti koje su kasnije dovele do nacionalizacije. Pokret za nacionalizaciju nafte, imao je za cilj da okonča britansku eksploataciju i ostvari pravu nezavisnost i teritorijalni integritet države.
Dana 21.jula 1951. godine, talasi bune i nemira zahvatali su sve iranske gradove. Neposredni razlog bila je ostavka dr Mosadega na mjestu premijera, izazvana šahovim odbijanjem da dr Mosadegu dodijeli ministarstvo rata. Šahove snage otvorile su vatru na narod. Kralj je ubrzo shvatio da je pogriješio. Zbog toga je uklonio privremenu vladu, a dr Mosadeg je bio ponovo pozvan da obrazuje novu vladu. Međutim, tada su se među rukovodiocima pokreta pojavili oštri rascjepi, što su iskoristili šahovi agenti u saradnji sa američkim elementima i zbacili nacionalnu vladu dr Mosadega u vrijeme dok se šah nalazio u inostranstvu.
Poslije tog državnog udara, šah se vratio u Iran, Mosadeg je bio uhapšen, a u zemlji proglašeno vanredno stanje. Tada su ukinute sve slobode koje su prethodno bile dozvoljene. Jedina razlika poslije 19. avgusta bila je promjena šahovih gospodara. Dok su Britanci bili oslabljeni, Amerikanci su sticali veću vlast i vršili uticaj na političke, privredne i kulturne prilike Irana.
Ustanak 5. juna 1963.
Pokušavajući da se uskladi sa planovima predsjednika Kenedija za Treći svijet, šah je 1962. godine izjavio da će sprovesti niz reformi, uključujući tu i podjelu zemlje. Glavni cilj ovog plana bio je da se uništi poljoprivreda, kako bi zemlja zavisila od stranih proizvoda, da se stvori jeftina radna snaga koju bi činili nezaposleni seljaci, prinuđeni da se sele u gradove, zatim, da bi se raširila zapadnjačka kultura i mentalitet i stvorilo potrošačko društvo. Kada je taj plan postao jasan, borbena ulema, koja se i ranije usprotivila zakonskom prijedlogu o gradskim i provincijskim savjetima, čiji demokratski naziv nije uspijevao da prikrije njegove antiislamske i antidemokratske namere, ponovo je ustalo pod vođstvom imama Homeinja i krenulo u borbu.
Šahova autokratska vladavina i široko oslanjanje na tajnu policiju izazvalo je opšte narodne proteste 1978. godine. Vjersko motivisani protesti bili su po prirodi konzervativni i upereni protiv šahove naopake politike. Imam Homeini, koji je u februaru 1978. godine protjeran iz Iraka, pozvao je šaha da abdicira.U svim gradovima proglašeno je vanredno stanje. Šahova vlast bila je uzdrmana u temeljima.
Šah je napustio zemlju 16. januara 1979. godine, a imam Homeini se vratio u Iran 1. februara iste godine i tom prilikom priređen mu je najveći doček koji se pamti. On je odmah preuzeo vođstvo nad revolucijom. Koalicija koja se ujedinila u borbi protiv monarhije, sastavljena od različitih društvenih klasa sa sopstvenim političkim ciljevima, raspala se nestankom monarhije, čime su na političkoj sceni ostale dvije vodeće snage: armija, koju Bahtijarova vlada nije bila u stanju da kontroliše, i ulema.
Islamska Republika
Povratak imama Homeinija u Iran, označava početak završne faze formiranja islamske vlasti. Devetog februara izbili su sukobi između carske garde i vazduhoplovne jedinice odane imamu Homeiniju. Dvanaestog februara proglašena je privremena vlada na čelu sa Mahdi Bazarganom. Islamska Republika proglašena je u noći 1. aprila 1979, kada su saopšteni rezultati referenduma o državnom uređenju zemlje. Prema zvaničnim podacima, 98.2% glasača izjasnilo se za Islamsku Republiku kao oblik države u kojoj žele da žive.
U ljeto 1979. godine spremljen je nacrt Ustava i nakon što je podnesen na razmatranje, konačno je prihvaćen od strane 72-članog Vijeća eksperata. Ustav je kasnije ratifikovan od strane lidera Islamske Republike, imama Homeinija, kao i glasanjem koje je održano 3. decembra 1979. godine, kada je prema oficijelnim podacima 98.5% glasača glasalo za Ustav .
Osmogodišnji nametnuti rat
Iransko-irački rat, koji je počeo 22. septembra 1980, izbio je u vrijeme kada je nova vlast nastojala da zemlji vrati mir i prosperitet. Irački napad, definisan kao agresija na Iran koji je u ovom sukobu imao striktno odbrambenu ulogu, razvio se u rat osmogodišnjeg iscrpljivanja i završio rezolucijom Ujedinjenih nacija br. 598. Irački napad, kako se očekivalo, nije izazvao momentalni pad iranske vlade, već je uticao na ujedinjenje većine političkih i vjerskih grupa oko nove vlasti.
Historiografija
PRIJE NOVE ERE
Civilizacija pokraj rijeke Zaydaneh prahistorija –
Civilizacija Sialk 7500 – 1000
Jirofitska civilizacija (Arata) 4000 –
Proto-elamitska civilizacija 3200 – 2800
Elamitske dinastije 2800 – 550
Mitanni 16. – 14. vijek
Kasiti 16. – 12. vijek
Kraljevina Mannai 10. – 7. vijek
Međansko carstvo 728 – 550
Ahaemenidsko carstvo 550 – 330
Seleukidsko carstvo 330 – 150
Partsko (Aškanidsko) carstvo 248 – 226. n.e.
POSLIJE NOVE ERE
Sasanidsko carstvo 226 – 651
Arapska osvajanja od 645
Patrijarhalni kalifat 637 – 651
Omajadski kalifat 661 – 750
Abasidski kalifat 750 – 1258
Dinastija Tahirida 821 – 873
Dinastija Alavida 864 – 928
Dinastija Sadžida 889/890 – 929
Dinastija Safarida 861 – 1003
Dinastija Samanida 875 – 999
Dinastija Zijarida 928 – 1043
Dinastija Bujida 934 – 1055
Salaridi 942 – 979
Gaznavidsko carstvo 963 – 1187
Dinastija Ghori 1149 – 1212
Carstvo Seldžuka 1037 – 1194
Dinastija Kvarizema 1077 – 1231
Mongolska osvajanja od 1220
Ilkanati 1256 – 1353
Dinastija Muzafarida 1314 – 1393
Dinastija Čupanida 1337 – 1357
Dinastija Džalajerida 1339 – 1432
Carstvo Timurida 1370 – 1506
Kara Kojunlu Turkomani 1407 – 1468
Ak Kojunlu Turkomani 1378 – 1508
Dinastija Safavida 1501 – 1722/36
Dinastija Hotaki 1722 – 1729
Dinastija Afšarida 1736 – 1750
Dinastija Zand 1750 – 1794
Dinastija Gađara 1781 – 1925
Dinastija Pahlavi 1925 – 1979
Islamska revolucija 1979
Prelazna vlada Irana 1979 – 1980
Islamska Republika Iran od 1980
